آموزش جامع تست ترانزیستور و دیود با مولتی‌متر (دیجیتال و آنالوگ) + راهنمای تصویری

در هر پروژه تعمیر یا طراحی بردهای الکترونیکی، نخستین گامِ عیب‌یابی تشخیص سالم بودن قطعات نیمه‌‌هادی است. با یک مولتی‌متر ساده می‌توان سلامت دیود، ترانزیستور BJT یا حتی MOSFET را ظرف چند دقیقه بررسی کرد؛ تنها باید بدانیم کدام حالت، کدام پایه و کدام عدد معیار سلامت است. این متن دقیقاً برای همین منظور نوشته شده است.

چرا تست دیود و ترانزیستور اهمیت دارد؟

یک دیود نشتی‌دار می‌تواند کل منبع تغذیه را به‌زانو درآورد، و یک ترانزیستور سوراخ‌شده باعث سوختن رگولاتور یا خروجی صدا می‌شود. تشخیص زودهنگام خرابی، از اتلاف زمان و هزینه قطعات جلوگیری می‌کند و هنگام خرید قطعه دست دوم یا سرِ خط تولید، تضمین می‌دهد که بخش معیوب دوباره وارد مدار نمی‌شود.

ابزار و تنظیمات موردنیاز

برای شروع تنها به یک مولتی‌متر دیجیتال (ترجیحاً اتورنج) نیاز دارید. حالت‌های «Diode» و «Ohm» دو گزینه کلیدی‌اند. اگر مولتی‌متر آنالوگ در اختیار دارید، بازه ×1 Ω یا ×10 Ω همان کار «Diode» را انجام می‌دهد. پیش از هر تست:

1. قطبیت پراب‌ها را بشناسید؛ قرمز روی پایه مثبت (VΩ) و مشکی روی COM قرار می‌گیرد.
2. برد بی‌برق باشد؛ اگر امکان قطع کامل نیست، حداقل بخش مورد آزمایش را ایزوله کنید.
3. برای مقایسه نتایج، عدد مرجع دیتاشیت را آماده داشته باشید.

مولتی‌مترهای Victor +890H، ANENG AN113D و ANENG 620A نمونه‌های مقرون‌به‌صرفه‌ای هستند که حالت دیودِ پایدار و نمایشگر مناسب دارند.

بیشتر بدانید: راهنمای جامع واردات قطعات الکترونیکی از چین

روش تست دیود؛ قدم‌به‌قدم

۱. شناسایی آند و کاتد

روی دیودهای سیلندری، نوار نقره‌ای همان کاتد است. در SMD‌ها نیز علامت مثلث یا خط چاپی همین پایه را نشان می‌دهد.

۲. حالت Diode Mode و عدد افت ولتاژ

در بایاس مستقیم (قرمز به آند، مشکی به کاتد) عددی بین ۰٫۶ تا ۰٫۷ ولت برای دیود سیلیکونی، و ۰٫۲ تا ۰٫۴ ولت برای شاتکی سالم است. اگر صفر مطلق یا OL می‌بینید، به‌ترتیب اتصال کوتاه یا قطعی داخلی رخ داده است.

۳. حالت مقاومت (Ohm)

پراب‌ها را جابه‌جا کنید؛ مقاومت باید بی‌نهایت یا بسیار بالا باشد. اگر عددی زیر چند صد کیلو اهم دیده شود، دیود نشتی دارد.

۴. تست با مولتی‌متر آنالوگ

با قرار دادن سلکتور روی ×۱Ω، عقربه در جهت مستقیم تا میانه مقیاس بالا می‌رود و در جهت معکوس در صفر باقی می‌ماند. حرکت در هر دو جهت نشانه اتصال کوتاه است.

تست ترانزیستور BJT با مولتی‌متر دیجیتال

شناسایی پایه‌ها

اگر دیتاشیت در دسترس نیست، با آزمون سه‌تایی می‌توان Base را پیدا کرد: پراب مثبت روی یک پایه ثابت و منفی را به دو پایه دیگر بزنید؛ هر جا عدد نزدیک ۰٫۶ ولت دیدید، آن پایه Base و جهت جریان با نوع ترانزیستور (NPN یا PNP) مشخص می‌شود.

ترانزیستور NPN

در بایاس مستقیم (پراب قرمز روی Base) افت ولتاژ BE و BC باید حدود ۰٫۶ ولت باشد، درحالی‌که مسیر CE عددی بسیار بزرگ یا OL نشان می‌دهد. اگر CE صفر باشد، تراشه سوخته است.

ترانزیستور PNP

همان مراحل را با جابه‌جایی پراب‌‌ها تکرار کنید؛ این بار مشکی روی Base قرار می‌گیرد.

خواندن hFE

بسیاری از مولتی‌مترها سوکت hFE دارند؛ اندازه‌گیری گین برای مقایسه دو ترانزیستور هم‌رده مفید است، اما مقدار صفر یا بسیار پایین نشانه پیوند آسیب‌دیده است.

تست MOSFET و JFET

بیشترین خرابی در MOSFET، اتصال کوتاه Drain–Source است. در حالت دیود، عدد OL در هر دو جهت الزامی است. برای MOSFET‌های N-Channel می‌توانید Gate را با لمس پراب قرمز «شارژ» کنید؛ سپس باید بین D و S هدایت دیده شود. لمس Gate با دست (تخلیه) این هدایت را قطع می‌کند. اگر تغییری رخ ندهد، ترانزیستور آسیب دیده است. در JFET نیز مقاومت کانال باید با دیتاشیت مطابقت داشته باشد.

جدول مقادیر نرمال قطعات رایج

خطاهای رایج هنگام تست و تفسیر نتایج

– جابه‌جایی پراب‌ها و اشتباه گرفتن ۰٫۰۰ V با OL.
– تست داخل مدار درحالی‌که مقاومت‌های موازی مسیر را منحرف می‌کنند.
– انتخاب حالت مقاومت به‌جای دیود که اعداد را بدون افت ولتاژ واقعی نمایش می‌دهد.

اگر اعداد مشکوک هستند، قطعه را از برد جدا کرده و دوباره آزمایش کنید.

پرسش‌های متداول (FAQ)

1. چگونه NPN و PNP را سریع تشخیص دهم؟
   اگر در حالت دیود، پراب قرمز روی پایه نامشخص قرار گیرد و دو خوانش ۰٫۶ V دریافت کنید، آن پایه Base و قطعه NPN است؛ در حالت برعکس (پراب مشکی روی Base) قطعه PNP خواهد بود.
2. عدد ۰٫۳ ولت روی دیود یعنی شاتکی است یا خراب؟
   برای درگاه‌های USB و پاور اغلب دیود شاتکی با Vf ≈ ۰٫۳ V به‌کار می‌رود؛ اگر عدد در همین بازه و نشتی صفر است، قطعه سالم است.
3. آیا MOSFET را می‌توان داخل مدار تست کرد؟
   بله، به شرطی که Gate از طریق مقاومت Pull-Down به زمین وصل باشد تا شارژ معلق نتواند نتیجه را منحرف کند.

جمع‌بندی؛ چک‌لیست نهایی قبل از نصب یا تعویض قطعه

۱. شماره قطعه را بخوانید و دیتاشیت را مرور کنید.
۲. در حالت دیود، هر دو جهت را اندازه بگیرید و با جدول بالا مقایسه کنید.
۳. برای ترانزیستور، پیوندهای Base را چک کنید و از اتصال کوتاه C-E مطمئن شوید.
4. در MOSFET، قطع و وصل هدایت D-S پس از شارژ/دشارژ Gate باید قابل مشاهده باشد.
۵. در صورت ابهام قطعه را از مدار خارج و آزمون را تکرار کنید.

با رعایت این مراحل، احتمال خطا در عیب‌یابی به حداقل می‌رسد و از تعویض غیرضروری یا نصب قطعه معیوب پیشگیری می‌شود. خرید انواع قطعات الکترونیک از ولتاتک